Opnieuw een recordjaar voor Journalismfund.eu

Alles is winst
Journalismfund.eu gaat dit jaar haar 25e jaargang in. Maar is er een reden om te vieren? Het waren vrienden, familieleden en collega’s van wijlen Pascal Decroos die in 1998 met het idee op de proppen kwamen om hun verongelukte vriend, broer of collega met een journalistiek fonds te eren. De liefde overwint alles en de geest van documentairemaker Pascal Decroos blijft zo verder leven.

Het was toen al de overtuiging van de stichters dat de vrije markt niet noodzakelijk diepgravende onderzoeksjournalistiek garandeert. In 1998 bestond deze bijzondere vorm van journalistiek nauwelijks in België. En beterschap was niet meteen in zicht. Dus was alles wat het fonds deed winst.
Het fonds startte in 1999 met een subsidie van de Vlaamse overheid. (Het ging toen om 184.000 euro of het budget dat de Vlaamse overheid aan advertenties in de Vlaamse pers had voorzien.) De stichters gingen bij het Nederlandse Fonds voor Bijzondere Journalistieke projecten en het Amerikaanse Fund for Investigative Journalism de mosterd halen.
Inmiddels gaat het fonds haar 25e jaar in. 2023 is een lustrumjaar. Niemand had ooit durven te dromen dat dit fonds zo lang ging blijven bestaan. In 2008 besliste het bestuur van de non-profit vereniging om haar actieradius uit te breiden: van steun aan Vlaamse bijzondere journalistiek naar steun aan grensoverschrijdende onderzoeksjournalistiek in heel het Europese continent. Het merendeel van de problemen zijn immers internationaal, de macht is naar internationale instellingen verschoven, maar de journalistiek - en zeker de onderzoeksjournalistiek - bleef steken in achtertuinjournalistiek. Journalismfund.eu ging Europees.

In 2022 kreeg het fonds 384 aanvragen van 885 journalisten en media uit 84 landen. Journalismfund.eu kon dit jaar 203 projecten steunen, goed voor zo’n 2,6 miljoen euro steun. Dit kwam ten goede aan 490 begunstigden: 413 journalisten (211 vrouwen en 202 mannen) en 77 mediabedrijven. In vergelijking met de twee voorgaande jaren is dit een grote stap voorwaarts.

Tegenover 2021 steeg het aantal gesteunde projecten met 50%, het aantal begunstigden met 70% en de financiële steun met 138%. Deze stijging heeft natuurlijk in de eerste plaats te maken met de groeiende ondersteuning van de donoren. Meer en meer filantropische organisaties en overheden raken overtuigd van de noodzaak van steun aan de journalistiek en van de modus operandi van Journalismfund.eu. Het is immers te riskant om journalisten rechtstreeks te ondersteunen: de journalisten kunnen er hun onafhankelijkheid en/of geloofwaardigheid door verliezen. Financiële steun kan daardoor zelfs journalisten verzwakken in plaats van versterken. Dit is niet het geval met een hard ondoordringbaar tussenschot, een neutraal onafhankelijk intermediair tussen de journalist en de donor. Journalismfund.eu neemt in Europa die unieke plaats in.

De grootste verdienste komt van de journalisten zelf
Er zijn nogal wat hordes te nemen om een beurs voor onderzoeksjournalistiek aan te vragen en te ontvangen: de taal, het zoeken van collega’s in andere landen, een goed onderwerp waar eventueel al wat vooronderzoek naar werd verricht, de aanvraagprocedure, een toezegging van een mediabedrijf, de risico’s, … Daarbij helpt het team van Journalismfund.eu zo goed en zo kwaad als het kan. Uiteraard speelt het sterke team een belangrijke rol door achter de schermen dit allemaal mogelijk te maken. 0ok het professionalisme van de juryleden en mentoren en de betrokkenheid van het bestuur van Journalismfund.eu leggen een basis voor het succes. Maar de belangrijkste factor van deze groei is hoe dan ook toe te schrijven aan de volhardende journalisten die dit soort grensoverschrijdend onderzoek durven te voeren. Zij maken het verschil.

Kortom, er zijn veel obstakels om aan onderzoeksjournalistiek te doen. Nochtans elementair in een democratisch systeem. Een goed werkende democratie vereist dat haar burgers behoorlijk geïnformeerd zijn opdat ze een gefundeerde mening kunnen vormen. Kwalitatieve journalistiek levert informatie, fungeert als waakhond en bevraagt machtsstructuren. Hoe beter deze ‘vierde macht’ functioneert, hoe sterker de democratie.
Daartoe is het essentieel dat er verschillende kwaliteitsvolle journalistieke kanalen en vormen bestaan om die informatie te verstrekken. Als burgers zich niet herkennen in datgene wat als nieuws wordt gepresenteerd, en in wie aan het woord komt, groeit er een kloof tussen de gepresenteerde informatie en de te informeren burger. Daardoor nemen wantrouwen en populisme toe en slinken de kwaliteit en het democratische gehalte van het debat in de samenleving.
Daarom is het ook belangrijk dat de burger toegang heeft tot kwalitatieve journalistiek over elk domein dat de samenleving vormgeeft (politiek, economisch, wetenschappelijk, cultureel, sociaal, ...) en elk niveau waar de invloed van die domeinen zich situeert: lokaal, regionaal, nationaal en internationaal.

En dit soort risicovolle journalistiek loopt niet altijd op rozen. Soms blijken de middelen onvoldoende of krijgt het team met pech te maken of is er onderlinge twist. Ook ontstaat soms wel eens frustratie door uitblijvende informatie die de overheid of een bedrijf niet wil delen. Dikwijls riskeren journalisten juridische problemen of worden ze op sociale media voor rotte vis uitgemaakt. Bedrijven zetten zelfs detectivebureaus in om journalisten te schaduwen , overheden proppen afluistersoftware in de mobiele telefoons van lastige journalisten. In Griekenland woedt het debat hierover nog volop.

Sommigen bekopen het zelfs met hun leven. De afgelopen 20 jaar zijn er 1.668 journalisten gedood, dat is een gemiddelde van 80 per jaar. En voor het geld moet je het ook al niet doen. Dat allemaal zorgt op zijn zachts gezegd wel voor enig “chilling effect”. Ook al hebben leden van de Raad van Europa in april 2016 ingestemd met de aanbevelingen ter bescherming van de journalistiek en de veiligheid van de journalisten, het blijft tot op vandaag dode letter. Al moet gezegd dat België sinds 22 december 2022 de veiligheidsmaatregelen voor journalisten heeft opgeschroeft.

Nobelprijswinnares voor de vrede Maria Ressa formuleerde het tijdens haar speech in Oslo als volgt: “Democracy has become a woman-to-woman, man-to-man defence of our values. We’re at a sliding door moment, where we can continue down the path we’re on and descend further into fascism, or we can each choose to fight for a better world. To do that, you have to ask yourself: what are YOU willing to sacrifice for the truth?“

Dat Journalismfund.eu bij zoveel aanvragers (885 in 2022) het vertrouwen geniet, beschouwen we als een grote eer. Risicomanagement is essentieel in de organisatie. De anonimiteit van de journalisten tot aan de publicatie (en soms tot na de publicatie), het niet vrijgeven van de onderwerpen zijn zaken ingegeven uit veiligheidsoverwegingen. De manier waarop we de journalisten screenen, de anonimiteit van de jury, het beveiligd aanvraagplatform, de toekenningsprocedure van de werkbeurzen, het opstellen en bespreken van de contracten en budgetten, het vierogenprincipe voor de betalingen, de mentoren, de follow-up, de communicatie, het ethisch financieringsbeleid, het belangenconflictbeleid, … dat alles werd opgezet om de risico’s in de eerste plaats voor de journalisten zo klein mogelijk te houden en de kwaliteit en impact van de onderzoeken te maximaliseren.

Verdienmodel
Nieuwsmedia hebben al decennialang dezelfde twee inkomstenbronnen: lezers en adverteerders. De digitaliseringsgolf heeft dat verdienmodel zwaar uitgehold. Lezersinkomsten lopen terug, omdat minder mensen betalen voor nieuws, dat vaak gratis online te vinden is. De inkomsten op de digitale reclamemarkt gaan voor een groot deel naar internationale platformen (Facebook en Google), die door hun massa aan gebruikersdata heel gericht kunnen adverteren.
Wereldwijd zoeken nieuwsmedia groot en klein daarom momenteel naar nieuwe verdienmodellen. Het ei van Columbus is daarbij nog niet gevonden. Sommigen zetten in op schaalvergroting en diversificatie, anderen gaan voor een specifieke niche. Velen experimenteren met nieuwe formules om lezers te betrekken en te laten betalen, sommigen proberen advertentie-inkomsten terug te winnen door zelf zoveel mogelijk gebruikersdata te verzamelen en te vermarkten.

Dat het verdienmodel aan de basis ligt van het gebrek aan doorgedreven onderzoeksjournalistiek, is een drogreden. In veel Europese landen bestaat eigenlijk nog niet zo lang het fenomeen onderzoeksjournalistiek zoals we dit al geruime tijd in Angelsaksische landen kennen: met zijn op feiten gebaseerde en structurele aanpak, bijzondere bronnen, data-analyse, wob-procedures, online research, forensische tools, OSINT, GIS, digitale archieven, … Journalistiek die nadenkt over visualisaties en storytelling, communicatiestrategie, ethische overwegingen, en doorgedreven kwaliteitscontroles.

Onderzoeksjournalistiek is meer en meer ingeburgerd geraakt onder meer door de publicaties van het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). Dit werd bekend door internationale publicaties zoals Offshore Leaks, Panama Papers, Paradise Papers, Pandora Papers en FinCEN Files. ICIJ deed wereldwijd heel wat stof opwaaien en inspireerde veel journalisten over de hele wereld. De verdienste van de Global Investigative Journalism Network (GIJN) en heel wat leden van dat netwerk zorgden voor het delen van kennis over onderzoeksjournalistiek in hun conferenties.

Historische context
In Europa kunnen we eigenlijk moeilijk spreken van een achteruitgang van de onderzoeksjournalistiek de afgelopen 10 jaar. Wel in tegendeel. In veel Europese landen is de democratie nog relatief jong en bestond kritische onderzoeksjournalistiek nauwelijks of niet. Ik wil niet te ver in de tijd teruggaan. In Griekenland was er een militair regime tot in 1973. Portugal is in 1974 bevrijd van een 40-jarig durend autoritair bewind. De Spaanse dictator generaal Francisco Franco legde er het bijltje bij neer in 1975. Het merendeel van de Oost-Europese landen kende pas een liberale ideologie na de val van de muur in 1989. Cyprus, Estland Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slovakije en Tsjechië werden pas in 2004 lid van de EU, Bulgarije en Roemenië in 2007, Kroatië in 2013.

Autoritaire regimes verdwijnen niet van de ene dag op de andere. De macht over de instituten zoals overheden, justitie en media vallen niet meteen in handen van de meest liberale geesten. Daar gaat wel wat tijd over. Een generatie? Twee generaties? Het duurt uiteraard ook wel wat vooraleer journalisten kritisch en onafhankelijk over de overheid durven en kunnen schrijven. Zeker als je nooit iets anders dan een autoritair regime hebt gekend en vrije meningsuiting onbestaand was. Zeker als je veel sympathie hebt voor de bevrijders.
Onderzoeksjournalistiek kent een traditie in landen zoals het Verenigd Koninkrijk, Nederland, de Scandinavische landen en Duitsland. Maar in de rest van Europa durf ik te stellen - en ik druk me zacht uit - dat er nog wel wat groeipotentieel zit. En dit heeft niets met het verdienmodel te maken, maar alles met het recente verleden.

Langzaamaan en eerder moeizaam verspreidt zich het idee van (grensoverschrijdende) onderzoeksjournalistiek over heel Europa. Het kan ook snel kantelen in de ene of andere richting. Traditionele media staan niet op de eerste rij om te vechten voor een liberale democratie of diepgravende onderzoeksjournalistiek, getuige de recente gebeurtenissen in Hongarije. Sinds 2022 beschouwt het Europees Parlement Hongarije niet langer als een volwaardige democratie. Zogenaamde voorvechters voor democratie introduceren wetgeving die de pers muilkorven. Zo ook tekende president Zelenski van Oekraïne op 29 december 2022 nieuwe wetgeving die de persvrijheid bedreigt.
Media-eigenaars maken veelal deel uit van het machtsblok en delen doorgaans ook zichtbaar of onzichtbaar de lakens uit. Ze hebben nogal eens conflicterende belangen als mede-eigenaar van een of ander bedrijf waar ze liever geen pottenkijkers zien rondhangen.
De media van die magnaten durven nog al eens politici maken en kraken of soms ambieert zo’n mogol zelf een politieke functie: de Berlusconi’s in Italië, de Murdochs in Angelsaksische landen, Vincent Boloré in Frankrijk, Christian Van Thillo en Thomas Leysen in België, Nederland en Ierland, Marc Zuckerburg wereldwijd, … Bijna 80% van de Hongaarse media wordt gecontroleerd door de staat of door rijke vrienden van premier Victor Orban, en het media-eigendom is nu meer geconcentreerd dan ooit sinds 1990, toen het land van een eenpartijstelsel naar democratie overging. In Griekenland controleren enkele machtige ondernemers de invloedrijkste mediaorganisaties van het land (80%). Ze zijn vooral actief in de olie- en scheepvaartindustrie.

Traag maar gestaag vindt de Europese onderzoeksjournalistiek toch haar weg via relatief jonge onafhankelijke platforms die tegen de stroom in durven varen. Ik noem er hier graag enkele van de vele die schitterend werk verrichten. De lijst is alles behalve volledig, maar toont aan dat het een groep is waar we meer en meer rekening mee moeten houden. In veel landen zijn ze toonaangevend op het vlak van onafhankelijke onderzoeksjournalistiek: IRPI en Facta.eu (Italië), MIIR The Manifold, Solomon en Reporters United (Griekenland), Mediacites.fr, Mediapart en Disclose (Frankrijk), Apache en Médor (België), Follow the Money, Investico (Nederland), Correctiv (Duitsland), Denik Referendum en Investigace (Tsjechië), Civio en Maldita.es (Spanje), Oštro (Slovenië en Kroatië), OCCRP (Bosnië), Frontstory en OKO.press (Polen), Investigatíve centrum Jána Kuciaka (Slovakije), Siena.lt (Litouwen), Re:Baltica (Estland), Telex.hu, Direkt36 en Atlatszo.hu (Hongarije), Danwatch en Investigative Reporters Denmark (Denemarken), Noteworthy en Dublin Inquirer (Ierland), The Ferret , Finance Uncovered, The Bureau of Investigative Journalism, The Citizens, The Bristol Cable, DeSmog (United Kingdom), The Shift News (Malta), Investigate Europe (Europe), The Black Sea, Átlátszó Erdély, recorder.ro and Rise Project (Romania), Bivol (Bulgarije), Zaborona (Oekraïne), Divergente (Portugal), Reflekt (Switzerland), Investigative Reporting Lab Macedonia (Noord-Macedonië), Dossier.at (Oostenrijk), KRIK (Servië), …

Positief nieuws
Het goede nieuws is dat Journalismfund.eu met de extra middelen heel wat meer samenwerkingen kan bekostigen en indirect kan meehelpen aan de stille realisatie van een groeiend aantal Europese netwerkjes van onderzoeksjournalisten. Zonder die steun zouden die onderzoeken niet zijn gerealiseerd, zouden die kleine netwerken niet zijn ontstaan.

Grensoverschrijdende samenwerking heeft vele voordelen. Je brengt journalisten van verschillende landen samen waardoor je meer capaciteit ontplooit voor jouw onderzoek. Journalisten groeien zowel persoonlijk als professioneel in zo’n onderneming. Problemen die opduiken, kun je delen met je collega’s en je komt sneller tot een oplossing. Je staat er minder alleen voor. Het journalistiek onderzoek krijgt een groter bereik omdat het meestal ook in meerdere landen op hetzelfde moment wordt gepubliceerd. Tegelijk wint het net daarom aan kracht en impact. Een publicatie in verschillende landen werkt beschermend tegen juridische aanvallen. Het is lastiger om in al die verschillende landen een klacht in te dienen. En tegelijk weet je als klager dat jouw aanval wel eens tegen je zou kunnen keren.
Dit soort van samenwerking is natuurlijk noodzakelijk omdat politiek, economie, ecologie en criminaliteit geen grenzen kennen. Enkel de eigen regio belichten heeft weinig of geen impact.

Het is belangrijk dat we dit soort ondersteuning over een langere periode kunnen blijven verstrekken. Die continuïteit is cruciaal. Het European cross-border werkbeursprogramma loopt al sinds 2009 onafgebroken. Het Fonds Pascal Decroos project sinds 1999. Zowel de donoren en Journalismfund.eu als de journalisten en de media bouwen ervaring en een netwerk op. Donoren zien meer en meer in dat steun voor een jaar welkom is, maar dat echte successen alleen maar kunnen worden geboekt wanneer ze voor een langere termijn investeren in die grensoverschrijdende en complexe onderzoeken. Bouwen aan een sterke democratie is een dagelijkse karwei. Democratie is niet in steen gebeiteld.

De middelen voor grensoverschrijdende onderzoeksjournalistiek blijven helaas heel erg beperkt. Als je het bestedingspakket van Journalismfund.eu vergelijkt met de steun die de Nederlandse overheid aan journalistiek in 2022 heeft aangekondigd (!), dan weet je dat de Journalismfund.eu over een veel te klein budget beschikt. “In het coalitieakkoord was al aangekondigd dat er deze kabinetsperiode 30 miljoen euro naar media gaat. (…) In de onderzoeksjournalistiek investeert het kabinet 2,4 miljoen extra, bovenop de 5 miljoen euro die het eerder beschikbaar stelde. Met dit geld kunnen media onderzoeksjournalisten opleiden en ‘diepgravende journalistieke producties maken’.”

Het Comité́ van Ministers van de Raad van Europa publiceerde in februari 2019 een uitgebreide verklaring over de financiële duurzaamheid van kwaliteitsjournalistiek in het digitale tijdperk.  Daarin roepen de lidstaten van de Raad op om kwaliteitsjournalistiek te erkennen als een publiek goed en ook financieel te ondersteunen. De Raad noemt in het bijzonder onderzoeks-, regio- en grensoverschrijdende journalistiek. Daarnaast wijst ze op het risico van mediaconcentratie voor nieuwsdiversiteit en op het belang van nieuwe, innovatieve nieuwsorganisaties. Het bleef bij de meeste landen tot op vandaag enkel en alleen bij die handtekening.
Ook de OESO publiceerde overigens reeds in 2010 een rapport, The Evolution of News and the Internet, waarin ze haar twijfels uitte of de productie van kwaliteitsvol en pluralistisch nieuws enkel nog aan de markt kon worden overgelaten.

Op oudejaarsavond 2022 zaten er volgens de Europese Federatie van Journalisten 124 journalisten opgesloten in Europese gevangenissen. In 2022 werden er 13 vermoord, het merendeel in Ukraïne.  In het verslag van de Democracy Index 2021 van The Economist lezen we: “De democratisering kende in 2021 een achteruitgang: het percentage mensen dat in een democratie leeft, daalde tot ver onder de 50% en autoritaire regimes wonnen terrein.”

“Without facts, you can’t have truth. Without truth, you can’t have trust. Without trust, we have no shared reality, no democracy, and it becomes impossible to deal with our world’s existential problems: climate, coronavirus, the battle for truth.” , zegt Maria Ressa tijdens haar Nobel Lecture.

Moeten we blij zijn? “What are YOU willing to sacrifice for the truth?”

Ides Debruyne
Directeur Journalismfund.eu vzw