2023-06-23
MARCINELLE - Op een bloedhete zomerdag in 2020 sta ik samen met documentairemaker Pauline Beugnies op een zwarte heuvel van steenkoolresten aan de rand van haar geboortestad Charleroi en kijken we uit op de verlaten fabrieksterreinen van wat ooit een bloeiende mijnstad was.
We zijn op stap met journalist Michel Leroy en gaan langs op verschillende plekken die in het Belgische collectieve geheugen gegrift staan nadat op 24 juni 1995 twee meisjes verdwenen toen ze op een brug in Grâce-Hollogne zwaaiden naar voorbijgaande auto’s. We bezoeken het huis met de beruchte kelder in Marcinelle waar Julie en Melissa werden opgesloten en Laetitia en Sabine later uit werden bevrijd onder het oog van de verzamelde wereldpers. We gaan langs bij het terrein in Jumet waar An en Eefje werden opgegraven en waar de bloemen in het gedenkmonument zijn opgedroogd. We rijden naar het kerkje van Sars-La-Buissière waar je nog steeds een bericht kunt neerpennen in het gastenboek naast de foto’s van Julie en Melissa en de woorden van Einstein: “Le monde est dangereux non à cause de ceux qui font le mal, mais à cause de ceux qui regardent et laissent faire.” Vijfentwintig jaar na de Witte Mars branden de witte kaarsen er nog.
Journalist Michel Leroy is net als Pauline geboren in Charleroi. Hij wijdde jaren van zijn carrière aan het verslaan van de zaak Dutroux voor de krant Le Soir en is nog steeds aangedaan wanneer hij ons vertelt hoe de zaak echt een keerpunt was, misschien zelfs wereldwijd. Voordien was kindermisbruik nooit onderwerp van publiek debat geweest, het was een non-issue waar niet over werd gesproken. Dat veranderde met de verdwijningen van Julie, Melissa, An, Eefje, Laetitia en Sabine en met de arrestatie van Marc Dutroux in de zomer van 1996 en het hele proces dat daarop volgde.
De documentaire ‘Petites’ - het verhaal van een generatie
Ik was zeven jaar oud en groeide op in Brugge toen An en Eefje verdwenen in Oostende in augustus 1995. Filmmaker Pauline Beugnies was twaalf en ging naar school in Charleroi. Ze wil een documentaire maken over een zaak die haar leven en dat van een hele generatie Belgische kinderen voorgoed veranderde. ‘Petites’ wordt geen zoveelste feitenreconstructie, maar een collectief verhaal dat wordt verteld door de kinderen van de jaren ‘90 die een kwarteeuw later samen op zoek gaan naar antwoorden. Wat heeft de zaak Dutroux betekent voor ons als generatie?
Ik werk mee aan de documentaire als regieassistent en onderzoek de Vlaamse kant van het verhaal. Via oproepen op facebook en social media, komen we in contact met tientallen generatiegenoten en reizen we rond in het hele land om gesprekken op te nemen over de impact die de zaak Dutroux had op hen toen als kind en op wie ze zijn geworden vandaag. Het zijn openhartige, pakkende interviews waarbij ik meer dan eens de tranen in de ogen krijg. Veel van de mannen en vrouwen die we interviewen, vertellen voor het eerst over de diepgaande indruk die de zaak op hen maakte. Als kind kregen ze zelden de ruimte om hun angsten, fascinaties en vele vragen een plek te geven.
Het maakproces van 'Petites' legt ook een pijnlijke paradox bloot. Terwijl er in de media veelvuldig en tot in detail werd gesproken over misbruik, bleven de slachtoffers zelf vaak ongehoord. “Misschien heeft de zaak Dutroux de situatie voor kinderen die misbruikt worden zelfs verergerd. We zijn geneigd om te zoeken naar een monster met een busje die kinderen meeneemt, terwijl het meestal gewoon onder onze neus gebeurt,” vertelt een vrouw me tijdens haar interview.
De paradox van het Monster
De documentaire ‘Petites’ gaat in première in mei 2022 onder de internationale titel ‘The End of Innocence’ op het prestigieuze documentairefestival ‘Hot Docs’ in Canada en wordt uitgezonden op Canvas en de RTBF (een unieke Belgische coproductie). De reacties die we krijgen vanuit het publiek na de screenings, via mails en social media blijven bij ons hangen. Dit verhaal maakt na al die jaren nog steeds zoveel los. En dat komt misschien net door die paradox waar we op botsten: de paradox van het monster.
Verhalen als dat van Dutroux zijn een grote uitzondering. De focus op de monsterlijke figuur van een dader als Marc Dutroux gaat voorbij aan de complexiteit en de omvang van het kindermisbruik dat nog altijd een dagelijkse realiteit is voor duizenden kinderen in ons land. Bij kindermisbruik is de dader in 90% van de gevallen iemand die het kind goed kent. Het is een boodschap die veel complexer en verwarrender is, want hoe bescherm je een kind wanneer er helemaal geen monster te zien is?
Een Belgische spiegelpodcast
Samen met het makersteam van ‘Petites’ besluiten we om onze zoektocht verder te zetten en een podcast te maken. Dat willen we doen met een Belgische samenwerking, om net zoals bij ‘Petites’ een overkoepelend verhaal te brengen met getuigenissen van beide kanten van de taalgrens. We bedenken het concept ‘spiegelpodcast’: met een gelijklopende skeletstructuur en equivalente stemmen voeren we twee onafhankelijke onderzoeken in beide taalgebieden. Daarna brengen we onze bevindingen samen om een vergelijking te maken tussen de landsdelen en zo een onderzoek op nationaal niveau te voeren.
In 2022 ga ik aan de slag met Brusselse journaliste en podcastmaker Camille Crucifix. Regisseur Pauline Beugnies vertrouwt Camille en mij de tientallen uren audio opnames van ‘Petites’ toe die het begin vormen van twee podcastreeksen: ‘Monsters bestaan niet’ , gemaakt door mij (Ruth Vandewalle) en de Franstalige versie ‘Les Monstres n’existent pas’ die wordt gemaakt door Camille Crucifix. Beide podcasts krijgen de steun van de Fondsen voor Onderzoeksjournalistiek die - eveneens op Belgische wijze - verdeeld zijn in een Franse en een Nederlandstalige organisatie: Fonds pour le Journalisme en Fonds Pascal Decroos.
Monsters bestaan niet
Met de steun van het Fonds Pascal Decroos maakte ik een eerste aflevering: de proloog van de podcastreeks ‘Monsters bestaan niet’. Daarin onderzoek ik de erfenis van de zaak Dutroux en de paradox van het monster. Het maakproces is een puzzel waarin ik uren audiomateriaal beluister en herbeluister op zoek naar wat essentieel is. Het is voor mij ook een zoektocht naar de juiste woorden en naar taal om het te hebben over iets waar we liever niet over praten. Ik me verdiep in de literatuur over kindermisbruik en in de ontluisterende statistieken, maar het zijn de vele gesprekken die ik voer naar aanleiding van de podcast die me telkens opnieuw duidelijk maken dat kindermisbruik zoveel meer voorkomt dan we willen geloven en dat de maatschappelijke impact ervan veel groter is dan we vermoeden. Is de tijd rijp om de stilte en het taboe rond kindermisbruik te doorbreken? Een vrouw in de proloog zegt het zo: “Mensen moeten niet zoveel schrik hebben om te willen zien wat er gebeurt en om de demonen - de monsters - in de ogen te kijken. Daar is zoveel angst voor, terwijl het net zoveel goeie dingen teweeg zou brengen als we er veel meer over zouden praten.”
En dat is precies wat ik ga doen. Na het uitbrengen van de proloog werk ik verder aan het vervolg van de podcastreeks en ga ik in gesprek met heel veel verschillende stemmen die je volgend jaar te horen krijgt in de podcast ‘Monsters bestaan niet’ over de impact en de mechanismen van kindermisbruik in België.
Ruth Vandewalle, 24 juni 2023.
Luister hier naar de proloog van ‘Monsters bestaan niet’ in Zandman op Radio 1.
Kijk hier naar de trailer van de documentaire ‘Petites’.
