In Europa belanden kinderen soms in de gevangenis. Niet omdat ze iets fout hebben gedaan, maar omdat ze het (ongeboren) kind zijn van een veroordeelde, beklaagde of geïnterneerde vrouw. In de gevangenis van Brugge is zelfs een speciale afdeling waar jonge kinderen met hun gedetineerde moeders kunnen samenleven. Lees hier het verhaal achter de podcast Hier woont mama nu.
Juli 2022. Na ongeveer 9 maanden beleefd mailen en een wekelijks voornaam telefoontje, krijgen we eindelijk de toestemming om langs te gaan op de moeder-kind-afdeling van de Brugse gevangenis.
De gevangenis van Brugge is een van de grootste gevangenissen van België. Het gebouw ademt jaren ’70-stijl, ook al werd het pas geopend begin jaren ’90. Er zijn maar weinig plekken in Europa waar zwangere veroordeelde, beklaagde en gedetineerde moeders terechtkunnen. Op een speciale afdeling kunnen de moeders hun kinderen van maximaal drie jaar oud bij zich houden. Daarna moeten de kinderen vertrekken, en laten ze mogelijks hun moeder achter in de gevangenis.
Opnames maken in een correctionele instelling is sowieso al niet eenvoudig, zowel de persdienst als de gevangenisdirectie moeten toestemming geven vooraleer we de gevangen personen zelfs kunnen ontmoeten. Er zijn grote privacybezorgdheden, zowel van de mensen die opgesloten zitten, als van de mensen die er werken.
Wij - Katrin Lohmann en Wederik De Backer - kenden nochtans deze gevoeligheden vanuit onze jarenlange ervaring met het gevangenis radioproject Radio Begijnenstraat dat Katrin al 10 jaar vanuit vzw hell-er coördineert op de psychiatrische afdeling in de gevangenis van Antwerpen en (af en toe) Merksplas. We willen nooit over mensen praten, maar met mensen, en naar journalistieke vormen zoeken, waar mensen mede auteur zijn van hun verhaal.
Binnen de gevangenis is er altijd een gezond wantrouwen, wanneer we langsgaan. Er lijkt de vrees te bestaan dat creatief journalistiek werk niet samen past met het zogenaamde regime in een gevangenis; er moet gegarandeerd kunnen worden dat gedetineerde personen respectvol worden behandeld, en dat de beeldvorming zorgvuldig geschiedt. Dat vereist vertrouwen, en vertrouwen vereist tijd.
Al bij onze eerste kennismaking met de afdeling, viel het op dat het er wat lijkt op een aftands kinderdagverblijf. De zeven dwergen staan op de muur geschilderd. Er zijn kinderbadjes en verzorgingskussens. Je hoort het gehuil van baby’s en het gekir van peuters door de gangen galmen. Maar de deuren zijn van staal, en aan de ramen zijn dikke tralies.
Het contrast kan niet groter zijn. Enerzijds de kwetsbaarheid van prille levens en prille moeders, anderzijds de macht van het regime, waarin alle bewegingen en acties worden doorgeklokt en er weinig ruimte is voor spontaniteit of autonomie. Maar de aanwezigheid van de kinderen verandert de manier waarop deze afdeling functioneert. Ook het gevangenispersoneel is hierop afgestemd. Terwijl het op gewone secties eenvoudig is, mensen te reduceren tot hun feiten en bijgevolg tot hun regime, is dat op de moeder-kind-afdeling niet eenvoudig. Daar ontmoet je criminele personen, die ook moeders zijn of worden, en dus moederen. met alle herkenbare emoties die erbij komen kijken, en dat voel je ook aan de band tussen gedetineerde vrouwen en cipiers. Er is een menselijkheid tussen de kinderen, hun moeders en het personeel, die er in die omstandigheden het beste van maken. Maar ideaal wordt het nooit. Het blijft een kind in een gevangenis, hoe veel Disneyfiguren je ook op de muren schildert. De tralies blijven.
Er is heel wat onderzoek naar wat opsluiting doet met een mens. Er bestaat onder criminologen en psychologen weinig twijfel dat detentie an sich schadelijk is.
Niet alleen op fysiek vlak, als gevolg van bijvoorbeeld een minder gezond dieet, te weinig buitenlucht, of beweging, maar vooral op mentaal vlak. Opsluiting is uitsluiting.
De vrouwen verliezen autonomie, mogen niet meer beslissen wanneer ze douchen, eten, wandelen, ze missen partners, familie, kinderen buiten. Ze dragen niet bij aan de maatschappij. En dat alles heeft gevolgen voor de eigenwaarde. Uit onderzoek blijkt dat de kleine populatie vrouwen in de gevangenis (amper 5%) vaker slachtoffer is geweest van geweld; het gaat dus grotendeels over vrouwen die al voor hun detentie een reeks negatieve ervaringen en/ of trauma's met zich mee dragen.
We interviewden vrouwen en hun kinderen op een plek die ze zich liever niet zullen herinneren. Maar toch zorgde de aanwezigheid van opnameapparatuur voor een grotere openheid: audio was een van de enige manieren om het jonge leven van hun kinderen vast te leggen, en betekenis te geven aan deze intense periode in hun leven.
Vanuit onze achtergrond is het van het grootste belang dat de mensen die aan een documentaire meewerken, instemmen om hun verhaal te delen. Ze krijgen een informed consent, waarin staat dat ze ten alle tijde de mogelijkheid hebben om hun medewerking op te zeggen, zonder dat daar een motivatie voor nodig is.Verder vragen we altijd door naar wat zij willen vertellen, wat voor hen belangrijk is om te zeggen.
Deze openheid zijdens ons heeft in onze ervaring enkel nog maar geleid tot meer openheid, en meer vertrouwen.
De documentairereeks speelt zich af op een plaats, ver weg van alle huisjes, boompjes, beestjes, en is getuige van misschien de meest intieme menselijke relatie: die tussen moeder en kind. Tussen de bakstenen muren, waar te weinig daglicht door tralies valt, resoneert elke krijs van plezier, elke natte kus of klets op de poep, elk troostend woord, elke koppige ‘nee’ een beetje dieper. Het probeert een antwoord te geven op de existentiële vraag: ‘Hoe doe je dat eigenlijk, opgroeien?’.
We zijn meer dan een jaar later sinds die eerste kennismaking. De podcastreeks ‘Hier woont mama nu’ volgde de gedetineerde vrouwen en hun kinderen in hun dagelijkse leven binnen de gevangenismuren, en in hun pad om de gevangenis te verlaten. In vier afleveringen schetsen we een beeld van hoe het is om te leven als moeder, met een kind, in de gevangenis van Brugge. De reeks schetst wat het betekent om moeder te zijn, en - ondanks de kwetsuren uit je eigen verleden - je kroost te beschermen.
We wilden een documentaire maken die geen koren op de molen was, een stuk dat niet gerecupereerd kon worden door eender wie. Zonder het fonds is dit soort projecten onmogelijk: mensen in beeld brengen, die in de kwetsbaarste positie uit het leven zitten, vraagt tijd. Tijd om hen te laten wennen aan onze aanwezigheid, tijd om vertrouwen te winnen, en hen ervan te overtuigen dat hun medewerking waardevol is en wij er respectvol mee omgaan. Het fonds geeft zo de kans aan stemmen die anders niet gehoord worden, stemmen die cijfers en procenten blijven, waar iedereen een oordeel over heeft, zonder er ooit naar geluisterd te hebben.
Katrin Lohmann en Wederik De Backer, 12 september 2023.
